Mustafapaşa (Sinasos) ve Aziz Nikolaos Manastırı

19. yüzyılda, Osmanlı imparatorluğu topraklarında yaşayan gayrımüslim vatandaşların inşa ettiği dini yapılar hakkında yeterli bilimsel çalışma bulunmamaktadır. 1839 ve 1856 yıllarındaki düzenlemeler sonrasında, ekonomik açıdan da refahlarını arttıran gayrımüslimler Osmanlı topraklarının hemen her yerinde büyük boyutlu ve çok sayıda kilise/manastır inşa etmişlerdir. Kappadokia'daki Mustafapaşa (Sinasos) bu yüzyılda, çok sayıda Hıristiyan vatandaşın yaşadığı bir yerleşimdir. İstanbul'la yakın ticaret ilişkileri sonrasında, kasabalarına kiliseler, içleri duvar resimli çok sayıda konak inşa eden Mustafapaşalılar, Mübadele sonrasında Yunanistan'a göç etmişler, oradan Mustafapaşa'ya gelen Müslümanlar, bu evlere iskan edilmişlerdir. Yerleşimdeki kilise ve manastırlar ise kaderlerine terk edilmişlerdir. Bu dini yapılardan biri olan Aziz Nikolaos manastırı, 19. yüzyılda Mustafapaşa'nın Müslüman ve Hıristiyan halkı için kutsal kabul edilmiş ve saygı görmüştür. Kısmen kagir, kısmen kayaya oyulmuş manastır günümüzde haraptır ve kaderine terk edilmiştir. Alt seviyede birbirine bitişik dört ayrı mekandan oluşan yapı topluluğunun en güneyde olanı kanımızca en erken tarihli olanıdır. Günümüzde zorlukla seçilebilse de bu mekanın duvarlarında yer alan anıtsal duvar resimlerin üslup özellikleri bu görüşü kanıtlayacak niteliktedir. Ayrıca, bu mekanların üzerinde işlevleri tam olarak saptanamayan iki ayrı seviyede mekanlar ve içiçe, üstüste oyulmuş bu mekanların güneybatısında yine hangi işlevle kullanıldığı belirlenemeyen, beşik tonoz örtülü iki ayrı odadan oluşan kagir bir yapı daha yer almaktadır. Günümüzde doğa ve insan eli tahribatına açık olan Aziz Nikolaos Manastırı'nın ivedilikle korumaya alınıp onarılması, yeni ve doğru bir işlev verilerek hak ettiği değere kavuşturulması gerekmektedir.19. yüzyılda Mustafapaşa yerleşiminin ekonomik, dini ve sosyal açılardan taşıdığı büyük önemi kanıtlayan çok sayıda başka kilise bulunmaktadır. Bunlar arasında Konstantin ve Helena Kilisesi, Sinason Manastırı, Aziz Ioannes Prodromos Kilisesi, Aziz Basileios Manastırı adları bilinenlerden bazılarıdır. Bu eserlerin dışında, adları henüz saptanamayan ve tarafımızca 'Kilise I', 'Kilise II' gibi isimlerle adlandırılan çoğu kayaya oyma çok sayıda irili ufaklı kilise, manastır tesbit edilmiş ve belgelenmiştir. Bu eserler sonraki yayınlarımızda bilim dünyasına tanıtılacaktır.19. yüzyılda önemli gayrımüslim tebaaı barındıran Aksaray'a bağlı Güzelyurt (Kalvari/Gelveri), Nevşehir'e bağlı Derinkuyu