İslam Öncesi Orta Asya Tarihi Coğrafyasında Bedahşan Bölgesi ve Türk Tarihindeki Yeri

Orta Asya'nın güney kesimlerinin (10.yüzyıldan itibaren İslamlaşmasıyla birlikte Türkleşmesinin de önünü açacak olan ve kaynaklarda Türkistan olarak adlandırılacak olan kesimlerinin) Türklerle ilgili tarihini, önce Türgişler (8.yüzyıl), sonra da Karahanlılarla (9. yüzyıl ve sonrası) birlikte işliyoruz. Kronolojik olarak onlardan önce gelen süreci ise İç Asya, (özellikle Moğolistan ve Çin'in kuzeyi) üzerinden inceliyoruz. Oysa 8. yüzyılda Moğolistan'daki Uygurların Göktürkleri devirirken, bazı kavimler göçlerine sebep olmaları sonucu Orta Asya'da Türgişlerin ortaya çıkmasına benzer bir süreç, Türgişlerden yaklaşık üç yüzyıl öncesinde, Orta Asya'nın güney topraklarında ortaya çıkan Akhun/Eftalitlerin de başına gelmişti. Aynı şekilde İslam ön cesi Türk-İran ilişkileri, hep Sogdlar ve Sogdların Göktürkler ve Uygurlar üzerindeki kültürel etkileri üzerinden, İç Asya merkezli bir konu olarak incelene gelmiştir. Oysa konunun bir de daha güneydeki Eftalitlerin merkezi Bedahşan bölgesiyle de ilgisi vardır. İlk defa Orta Çağ İslam kaynaklarında Bedahşan olarak geçen kelimenin İlk Çağ'daki söylenişini bilemiyoruz. Onun okunuşuna en yakın kelime Hsüan-tsang'da Po-tuo-chuang-na şeklinde geçer. Toharistan'in bir parçası olduğunu biliyorsak da, Bedahşan ve Toharistan tam olarak neresidir muallaktır. Batı İran dünyasını Perslerin egemenlik sahası olarak düşünürsek, buraların da doğu İran dünyası olduğunu söyleyebiliriz. İran dünyasının Orta Asya'da yer alan kesimlerinin batısını ve batısındaki adlandırmaları, Transoxiana, Sogdiana, Baktria, Gandara gibi, takip edebiliyoruz. Doğusu için ise top yekün Toharistan tabiri kullanılıyor görünmektedir. Fergana, Bedahşan ve Doğu Türkistan da yer alan yerleşimleri içeren Toharistan'ın bir parçası olan Bedahşan bölgesinin Türk halkları tarihiyle ilgisi ise Akhun/Eftalitlerle başlar. Bedahşan, aynı zamanda, Karluklarla ilgili soru işaretlerinin de araştırılması gereken yerdir. Yabguluktan öteye geçememeleri, bir de Pamir-Hindikuş arası dağlık bir bölge ve etrafında konuşlanmalarından dolayı, Karluklar hakkında bilgimiz çok azdır. Ayrıca günümüzde Dağ Taciklerinin yaşadığı Bedahşan bölgesinde, 17. yüzyıldan itibaren Kırgızların da varlığına tanık olmaktayız. Bu makale, Orta Asya'nın Hind dünyasına sınır güney bölgesi Bedahşan'da, "İslam öncesi Türk izleri neydi?" sorusuna cevap aramaktadır.