HÂLİS İBRÂHÎM EFENDİ VE MECMAʻU’L-EMSÂL’İ

Anadolu sahasında Arapça ve Farsçayı Türklere daha kolay öğretebilmek amacıyla pekçok sözlük yazılmıştır. Bu ilk sözlükler Arapça-Farsça hazırlanmış olup çoğunlukla manzum tarzdadır. Ancak Farsçanın öğretiminde Arapça-Farsça sözlüklerin yetersiz kaldığı görülmüş ve Türkçe karşılıkların verildiği Farsça-Türkçe sözlüklere ihtiyaç duyulmuştur. 15. yüzyılın başlarından itibaren Farsça-Türkçe sözlük yazımı artarak devam etmiştir. 15. ve 16. yüzyıllarda yazılan kapsamlı sözlüklerde kelimelerin anlamları Farsça beyitlerle örneklendirilmiştir. 16. yüzyılın ikinci yarısı ile 17. yüzyıl ve sonraki dönemlerde hazırlanan mensur sözlükler, 15. ve 16. yüzyıllarda yazılmış sözlükleri özetleme ve derleme yoluyla yazılmıştır. Bu dönemde yazılan pek çok sözlükte Farsça gramerine, edebî ve aruz gibi konulara dair bilgiler bulunmaktadır. Bunun yanısıra Farsça kelimelerin okunuşlarının verildiği, sözcüklerin yaygın kullanılan anlamlarının yanısıra bunların Türkçe karşılıklarını veren mazmun, kinaye ve mecaz türündeki kelimeleri açıklayan Farsçadan Türkçeye kapsamlı mensur sözlükler de yazılmıştır. Bu tür sözlüklerde Farsça atasözleri, hikmetli sözler, deyimler ve nadir kullanılan Farsça kelimelerin izahları yapılmış ve bunlar Farsça beyitlerle örneklendirilmiştir. Bahsedilen Farsçadan Türkçeye deyim, atasözü ve mazmunlardan meydana gelen zengin bir içeriğe sahip sözlüklerden biri de Mecmaʻu’l-Emsâl isimli sözlüktür. 18. yüzyılda mensur tarzda yazılmış ve içerisinde yer yer Arapça ifade, ibare ve açıklamaların da yer aldığı en kapsamlı örnekli derleme sözlüklerinden biri olan Mecma‘u’l-Emsâl’de 10.101 deyim, atasözü, mazmun ve kinaye türündeki kelimenin karşılığı verilmiş ve bazı maddeler için pek çok Fars şairin şiirlerinden örnekler verilmiştir. Bu bağlamda sözlük içinde beyit, mısra, rubai ve kıta başlıklı 2510 şahid beyit bulunmaktadır. Mecmaʻu’l-Emsâl 1764 yılında Belgrad civarındaki Pasarofça bölgesinden Farsça ve Arapça bilen müderrislerden Hâlis İbrâhîm Efendi tarafından derlenmiştir. Çalışmada Hâlis İbrâhîm Efendi’nin Mecmaʻu’l-Emsâl’i derlerken izlemiş olduğu üslup üzerinden onun sözlükçülük anlayışı tespit edilmeye çalışılmıştır.