Muʽtezile İle Mürcie Arasında Bir Âlim: Muhammed b. Şebîb ve Kelâmî Görüşleri

teyn ilkeleri ile tabiat ve imamet meselelerinde mezhep içinde muhalif fikirler ortaya çıkmıştır. Nitekim ihtilaf edilen konularda Mu'tezilî âlimler birbirlerine çok sayıda reddiye yazmışlardır. Mu'tezile içinde muhalif düşünceye sahip olanlardan biri de hicri 2./8. yüzyılın sonları ile 3./9. yüzyılın ortaları arasında yaşamış olan Muhammed b. Şebîb el-Basrî'dir (öl. 3./9. yüzyılın ortaları). Mu'tezile'nin önde gelen âlimlerinden İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm'ın (öl. 231/845) öǧrencilerinden olan İbn Şebîb, önceleri Mu'tezilî iken el-menzile beyne'l-menzileteyn ilkesine muhalefet ederek bu konuda Mürciî yaklaşımı kabul etmiştir. Ancak o, ircâ fikrini kabul ettikten sonra da tevhîd ve adalet ilkelerinde Mu'tezile'ye baǧlılıǧını sürdürmüştür. Basra'da kendisine ait bir kelâm meclisi ve halk nezdinde saygınlıǧı bulunan İbn Şebîb, döneminin dinî ve felsefî ekollerine vukufiyeti ile ön plana çıkan önemli bir âlimdir. Makâlât geleneǧinde genellikle onun Mürciî fikirleri benimsemesi ön plana çıkarılmış, bunun dışında kendisine pek atıf yapılmamıştır. Ancak kelâm kaynakları titiz bir şekilde incelendiǧinde onun eserleri ve görüşleriyle birçok kelâmcıyı etkilediǧi ve onlara birçok konuda kaynaklık ettiǧi anlaşılmaktadır. Bunun en önemli nedeni, onun çeşitli felsefî ve dinî akımlara karşı İslam inancını savunan ilk âlimlerden olmasıdır. Bu durum ona dinî ve felsefî akımlar konusunda geniş bir birikim saǧlamıştır. Kendisinden yapılan nakiller dikkate alındıǧında bu birikimlerini makâlât türü bir eserde kayıt altına aldıǧı anlaşılmaktadır. İbn Şebîb'in dikkat çeken bir özelliǧi de onun Kitâbü't-Tevhîd türü eser telif eden ilk âlimlerden olmasıdır. Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd adlı eserinde yaptıǧı alıntılar ve nakillerde, onun bu eserinin hem içerik hem de metodolojik etkilerini görmek mümkündür. Onu asıl farklı kılan yönü ise, Mu'tezilî ve Mürciî fikirleri aynı anda benimsemesi, büyük günah sahipleri ve vaîd konularında kendine özgü bir söylem geliştirebilmesidir. Mu'tezile gibi güçlü bir düşünce geleneǧi içinde yetişmesine raǧmen mezhebine ve hocası Nazzâm'a muhalefet edebilmesi ve ayrıca ircâ doktrinini kabul etmesine raǧmen farklı bir iman tanımı geliştirebilmesi onu özgün ve entelektüel bir şahsiyet olarak ön plana çıkarmaktadır. İman tanımındaki farklılıǧı ise tekfir konusunda daha mutedil bir yaklaşımı temsil etmesi bakımından önemlidir. Zira o, imanın tanımı ve tekfirin şartları ile ilgili Kur'an ve sünneti esas alarak kuşatıcı bir çerçeve çizmiş, bu şekilde Müs