بررسی تنوع صفات اگرومورفولوژیک در جمعیت‌های عدس بومی استان زنجان و گزینش ژنوتیپ‌های برتر برای شرایط دیم

سابقه و هدف: وجود تنوع در خصوصیات ژنتیکی، اساس هر برنامه اصلاحی است و وجود حداکثر تنوع، بزرگترین شانس برای حصول موفقیت در گزینش به ویژه در شرایط آب و هوایی متغیر نظیر دیمکاری محسوب می‌شود. با توجه به اهمیت منابع ژنتیکی بومی عدس برای استفاده در برنامه‌های اصلاحی، آزمایش حاضر به منظور بررسی تنوع صفات مهم زراعی و گزینش تک‌بوته‌های عدس بومی استان زنجان در مزارع دیم انجام شد. مواد و روش‌ها: به این منظور تعداد 1040 تک بوته عدس در شرایط دیم مزارع پنج شهرستان مختلف استان زنجان (شامل شهرستان‌های خرمدره، خدابنده، ایجرود، ماهنشان و زنجان (ارمغانخانه)) در سال زراعی 94-1393، انتخاب و از لحاظ صفات عملکردی و مورفولوژی شامل ارتفاع بوته، ارتفاع اولین انشعاب شاخه از سطح زمین، ارتفاع اولین غلاف از سطح زمین، تعداد غلاف، تعداد غلاف پر، تعداد غلاف پوک، تعداد دانه، وزن هزاردانه، وزن دانه، وزن کاه و کلش و بیوماس ارزیابی شدند. برای مقایسه جمعیت‌های عدس تجزیه واریانس به صورت طرح کاملاً تصادفی نامتعادل انجام شد و جمعیت‌ها با تجزیه خوشه‌ای به روش Ward گروه‌بندی شدند. جهت گزینش ژنوتیپ‌های برتر در هر جمعیت، با در نظر گرفتن اهداف اصلاحی، صفات بر اساس درجه اهمیت مرتب شده و ژنوتیپ‌های برتر در هر جمعیت تعیین شدند. یافته‌ها: نتایج آمار توصیفی نشان دهنده تنوع بالا بین جمعیت‌ها از لحاظ صفات مورد بررسی به‌ویژه تعداد غلاف پوک (98/117 درصد) و وزن دانه (82/55 درصد) بود. برای صفات ارتفاع اولین شاخه، تعداد غلاف، تعداد دانه و وزن دانه و کاه و کلش نیز تنوع بالایی مشاهده شد. از این‌رو، گزینش برای این صفات در جمعیت‌های مورد ارزیابی مؤثر به‌نظر می‌رسد. کمترین ضریب تغییرات نیز مربوط به صفات ارتفاع بوته (79/10 درصد)، ارتفاع اولین غلاف (83/18 درصد) و وزن هزاردانه (90/25 درصد) بود. نتایج تجزیه واریانس نشان دهنده وجود اختلاف معنی‌دار بین جمعیت‌های عدس از لحاظ تمام صفات مورد اندازه‌گیری در سطح احتمال 01/0 بود. جمعیت ایجرود بیشترین میانگین را برای تمام صفات مورد ارزیابی داشت. تجزیه خوشه‌ای این جمعیت‌ها را در سه گروه دسته‌بندی کرد. جمعیت ارمغانخانه و ایجرود هر یک جداگانه در یک گروه قرار گرفتند و سه جمعیت خرمدره، خدابنده و ماهنشان با هم گروه سوم را تشکیل دادند. جمعیت ایجرود دارای بیشترین درصد انحراف از میانگین کل برای اغلب صفات عملکردی و همچنین صفات مورفولوژیک مهم برای برداشت مکانیزه بود. در نهایت تعداد 492 ژنوتیپ برتر برای بررسی در شرایط دیم در قالب طرح آزمایشی و بر اساس صفات عملکردی و صفات مؤثر در برداشت مکانیزه انتخاب شدند. نتیجه‌گیری: در بین و درون جمعیت‌های عدس از لحاظ صفات اگرومورفولوژیک مورد بررسی تنوع مناسبی وجود داشت. نتایج تجزیه خوشه‌ای نیز این جمعیت‌ها را در سه گروه دسته‌بندی کرد. از آنجا که اختلاف ژنوتیپ‌ها در مناطق مختلف می‌تواند به دلیل تفاوت ژنتیکی ژنوتیپ‌‌ها و همچنین تأثیر اقلیم و محیط متفاوت رشد