Muhammed Haşim Kemâlî’nin Makâsıd Anlayışı: Epistemolojik Bütünleşme Arayışı

Bu makalede makâsıda yeni epistemolojik anlamlar yükleyen çağdaş İslam âlimlerinden Muhammed Haşim Kemâlî’nin makâsıd anlayışı ele alınmıştır. Kemâlî’nin makâsıd konusundaki hem teori hem de pratikteki uluslararası deneyimi, İslam’ı yeniden canlandıran, adaleti sağlayan bir medeniyet yenileme aracı olarak makâsidü’ş-şerîa hakkındaki farklı düşüncelerini ifade etmesini sağlamıştır. Eserlerinde, kendisinden önceki âlimlerin düşüncelerini pekiştirmiş ve epistemolojik olarak kendi şeriat anlayışına dayalı kapsamlı bir makâsıd teorisinin inşasına önem vererek makâsıdın tanımı, kaynakları, tespiti, sınıflandırılması ve kapsamı ile ilgili temel metodolojik sorunları ele almıştır. Kemâlî’ye göre şeriat; adalet, merhamet, hikmet ve maslahat gibi küllî değerlerden ibarettir. Dolayısıyla değer yüklü bir kavram olarak şeriatın yorumlanması ve uygulanması değer odaklı olmalıdır. Onun çalışmaları, makâsıd teorisinin öneminin, nassların çağdaş sorunlara cevap vermek üzere şeriatın altında yatan değerlerine uygun olarak yorumlanmasını ve uygulanmasını vurgulayan felsefi vizyonundan kaynaklandığını göstermektedir. O, makâsıdın modern çağın gerekliliklerini şâriin muradı doğrultusunda karşılayabilecek bir işlevselliğe dönüştürebilmesi için akıl, fıtrat, tecrübe ve istikra üzerine temellendirilmesi ve belirlenmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Değer odaklı, makâsıd esaslı bir din anlayışına sahip olan Kemâlî, günümüzde usûl-i fıkhın güncel sorunlara karşı çözümler bulabilmesi için lafzı esas alan dar kıyas ve ictihad anlayışını terk ederek makâsıd üzerinden genişlemesi gerektiğini önermiştir. Fıkıh usulünün makâsıd ile ilişkisi hakkında ise Kemâlî, makâsıdın fıkıh usulünden bağımsız olduğunu iddia etmeksizin, kendine özgü bir disiplin olduğu görüşündedir. Bu nedenle Kemâlî, makâsıdın fıkıh usûlünün yerini alması gerektiğini öne sürmeden, makâsıdı şeriatın ayrı veya bağımsız bir delili olarak kabul eder. Kemâlî, makâsıd konusundaki metodoloji eksikliğini gidermek için kendi sistematik makâsıd teorisi önerisinde bulunmuştur. Teorisinde makâsıdın tespiti ve hiyerarşisinin belirlenmesi için altı temel gösterge sayar: Nassın, sahabe kavlinin veya icma’ın bulunup-bulunmaması, hükmün gerçekleştireceği maslahat veya önleyeceği mefsedetin varlığı, pratik önemi/hükmî değeri, cezanın varlığı (derecesi), bir ödül veya uyarının varlığı/gücü/zayıflığı, nasslarda hangi sıklıkta tekrarlandığını içeren bir dizi temel göstergeler tespit etmiştir. Bunun yanı sıra makâsıdın belirli bir liste il