Türkiye’de Kibrit İnhisarı ve Karşılaşılan Bazı Sorunlar (1924-1946)

Osmanlı Devleti’nden devralınan inhisar (tekel) uygulamaları ekonomik kalkınmaya katkı sağlamak, istihdamı artırmak ve yerel ekonomileri canlandırmak gibi gerekçelerle cumhuriyetin ilk yıllarında da önemini korumuştur. İnhisar gelirleri genel bütçenin önemli bir kısmını oluşturmuştur. Cumhuriyet’in kurucuları Türkiye’de kibrit sanayii kurma konusunda kararlı olmuşlar Türkiye'nin kibrit inhisarı ile kibrit üretimi alanında önemli adımlar atmışlardır. Bu çalışmada cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren kurulan kibrit inhisarı ve karşılaşılan sorunlar (1924-1946) ele alınacaktır. Çalışmanın temelini oluşturan ve kibrit inhisarının Türkiye’deki gelişiminde çok önemli bir yer tutan yabancı sermayeli The American Turkish Investment Corporation isimli şirket karşımıza çıkmaktadır. Türk Hükümeti ve bahsi geçen şirket arasında yapılan 10 milyon dolarlık istikraz akdiyle kibrit inhisarı işletmesinin adı geçen şirkete devredilmesine karar verilmiştir. Bu dönemde bir merkez bankası kuruluşu hazırlığında olan hükümet, bankanın sermayesinin önemli bir bölümünü bu inhisar karşılığında alınan kredi ile karşılamıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk uygulamalarına başlanan kibrit inhisarının Cumhuriyetin ilk çeyrek asırdaki seyri The American Turkish Investment Corporation şirketi özelinde incelenerek araştırma konusuna ilişkin literatürdeki eksiklikler; zabıt cerideleri, resmi gazete, meclis tutanakları, gazeteler, Türk-Amerikan arşiv belgeleri ve dönemin süreli yayınları temel kaynak teşkil edecektir.