Między szlachecką demokracją, rosyjskim samodzierżawiem a unicką duchowością – szkoła bazylianów w Humaniu

Przedmiotem artykułu jest próba ukazania dziejów szkoły bazyliańskiej w Humaniuw kontekście zaszłych na terenach południowo-wschodniej Rzeczypospolitej końca XVIII i początkuXIX w. przemian społeczno-politycznych. Autorzy dowodzą, iż system edukacyjny bazylianów był przezkilka stuleci nierozerwalnie związany z interakcją polskich i rusko-ukraińskich oraz katolickich i prawosławnychelementów kulturowych. Doprowadziła ona do ukształtowania w mentalności unitów przekonaniao istnieniu w ramach Rzeczypospolitej jedności narodowej (łączącej Polaków i Rusinów orazLitwinów) i konfesyjnej (katolicy obydwu obrządków). Jedności tej zagrażali prawosławni stanowiącywroga zewnętrznego (Moskwa) i wewnętrznego (Kozacy, duchowni prawosławni Rzeczypospolitej). Ideajedności metaforyzowała wszelkie myślenie/działanie bazyliańskich zakonników, zarówno ich teologię,historiografię, jak i pedagogikę. To właśnie humańska szkoła, jako jedna z najsłynniejszych na prawobrzeżnejUkrainie, wpisała się we wszelkie przemiany targające organizmem upadłej Rzeczypospolitej.Po pierwszym etapie działalności szkoły i przerwie wynikającej z krwawych wydarzeń humańskich1768 r. nastąpił znaczny jej rozkwit, trwający praktycznie do jej zamknięcia przez władze rosyjskiejw 1834 r.